گۆران نوری صالح
وانەبێژ لە به‌شی په‌رستاری-زانكۆی نێودەوڵەتیی تیشك – هەولێر
زۆرێك له میوه‌كان سودێكی زۆریان بۆ ته‌ندروستیی مرۆڤ هه‌یه، به‌ڵام كه‌من ئه‌وانه‌ی كه ناویان له قورئانی پیرۆزدا هاتووه.
قورئان، ده‌قێكی پیرۆز و رێزداره كه ناوه‌ندی باوه‌ڕی ئیسلامییه، به جوانی میوه‌ی جۆراوجۆر نیشان ده‌دات، تێڕوانینگه‌لێك پێشكه‌ش ده‌كات كه له ڕزق و ڕۆزی زیاتر قوڵ ده‌بێته‌وه.له‌ناو ئایه‌ته‌كانیدا باس له میوه‌كان كراوه، وه‌كو خورما، كه به‌ناوبانگه به شیرینی و زۆرییه‌كه‌ی، هێمای نیعمه‌ت و خۆشگوزه‌رانییه. به هه‌مان شێوه زه‌یتون كه له قورئاندا وه‌ك دره‌ختێكی به‌ره‌كه‌تدار ناسراوه، ئاماژه‌یه بۆ پاكی و نیعمه‌ت، كه تیشك ده‌خاته سه‌ر گرنگی توخمه سروشتییه‌كان له گه‌یاندنی مانا رۆحییه‌كان. و ترێ كه له چوارچێوه‌ی شه‌راب و قه‌ده‌غه‌كردنیدا دانپێدانراوه، وه‌ك بیرهێنانه‌وه‌ی فێركارییه‌كانی قورئان سه‌باره‌ت به میانڕه‌وی و دووركه‌وتنه‌وه له مادده زیانبه‌خشه‌كان وێنه كراوه. و هه‌روه‌ها هه‌نجیر و هه‌نار كه په‌یوه‌ستن به خاكه پیرۆزه‌كان و بە به‌هه‌شته‌وه، وێنه‌یه‌ك وه‌بیر دێننه‌وه كه قسه له‌سه‌ر جوانی سروشت و هه‌وڵی مرۆڤ بۆ به‌دیهێنان و زیادكردنی ده‌كات. به گه‌ڕان به‌دوای ئه‌م ئاماژانه بۆ میوه‌كان له قورئاندا، مرۆڤ ده‌توانێت قووڵایی حیكمه‌ته‌كه‌ی به‌رز بنرخێنێت، نه‌ك ته‌نها خۆراك بۆ جه‌سته، به‌ڵكو ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه ئاڵۆزه‌كانی نێوان سروشت و ڕۆحانیه‌ت و بوونی مرۆڤ پێشكه‌ش ده‌كات. وێناكردنی قورئان بۆ ئه‌م به‌رهه‌مانه بانگهێشتی تێڕامان له ده‌وڵه‌مه‌ندیی ژیان و وانه گشتگیره‌كانی سروشتی جیهانی، سروشت ده‌كات، كه بیروباوه‌ڕی ئایینی تایبه‌ت تێده‌په‌ڕێنێت. بۆ زیاتر ئاشنابوون به سووده‌كانیان، لێره‌دا باسی چه‌ند سوودێكی میوه‌كان، له‌گه‌ڵ ئاماژەدان به ئایته‌كانیان له قورئاندا دەكەین.
خورما:
• رێژه‌یه‌كی زۆر شه‌كری سروشتی تێدایه، سه‌رچاوه‌یه‌كی خێرایە بۆ دابینكردنی وزه.
• سه‌رچاوه‌یه‌كی باشی ڕیشاڵی خۆراكە، یارمه‌تی هه‌رسكردن و رێگریكردن له قه‌بزی دەدات.
• ڤیتامین و كانزاكانی تێدایه، له‌وانه پۆتاسیۆم و مه‌گنیسیۆم و ڤیتامین B6.
• هەتا رادایەك بۆ هەندێك حاڵەت یارمەتیدەرە بۆ ڕێكخستنی ئاستی شه‌كری خوێن.
• دژه ئۆكسێنه‌ر دابین ده‌كات كه ئەویش سوودی ته‌ندروستیی هەیە.
سورتی (مریم)، ئایه‌تی (23-26)
(فَأَجَاءَهَا الْمَخَاضُ إِلَى جِذْعِ النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَكُنتُ نَسْيًا مَّنسِيًّا* فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلاَّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا* وَهُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا* فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْنًا فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنسِيًّا)
ترێ :
• ده‌وڵه‌مه‌نده به ڤیتامین C و K، هه‌روه‌ها دژه ئۆكسانی تێدایه.
• له‌وانه‌یه یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ باشتركردنی ته‌ندروستیی دڵ و خوێنبه‌ره‌كان.
• شه‌كری سروشتی تێدایه بۆ وزه.
• ده‌توانێت پشتگیری پێستی ته‌ندروست بكات به‌هۆی رێژه‌ی دژه ئۆكسێنه‌ریانه‌وه.
• یارمه‌تیده‌ر بۆ هه‌رسكردن، به‌هۆی ڕێژه‌ی ڕیشاڵه‌كانییه‌وه.
سوره‌تی (النحل) ئایه‌تی (11)
(يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ)
زه‌یتوون:
• رێژه‌یه‌كی زۆر له چه‌وری تاك نه‌تێری تێدایە، كه ته‌ندروسته بۆ دڵ.
• ده‌وڵه‌مه‌نده به دژه ئۆكسێنه‌ر، له‌وانه ڤیتامین E.
• له‌وانه‌یه یارمه‌تیده‌ر بێت له كه‌مكردنه‌وه‌ی مه‌ترسی تووشبوون به نه‌خۆشییه درێژخایه‌نه‌كان.
• پاڵپشتیی پێست و قژی ته‌ندروست ده‌كات.
• زه‌یتی زه‌یتوون كه له زه‌یتوونه‌وه وه‌ردەگیرێ، یه‌كێكه له خۆراكه سه‌ره‌كییه‌كانی خۆراكی ده‌ریای ناوه‌ڕاست و په‌یوه‌ندیی به چه‌ندین سوودی ته‌ندروستییه‌وه هه‌یه.
سوره‌تی (النور) ئایه‌تی (35)
(اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لّا شَرْقِيَّةٍ وَلا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاء وَيَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ)
هه‌نجیر:
• بڕێكی زۆر ڕیشاڵی خۆراكی تێدایه، ئه‌مه‌ش ته‌ندروستیی هه‌رسكردن به‌ره‌وپێش ده‌بات.
• سه‌رچاوه‌یه‌كی باشه بۆ ڤیتامین و كانزا سه‌ره‌كییه‌كان، له‌وانه پۆتاسیۆم و كالیسیۆم و ئاسن.
• دژه ئۆكسێنه‌ری تێدایه كه ده‌توانێت خانه‌كان له تێكچوون بپارێزێت.
• له هەندێك حاڵەتدا یارمه‌تیده‌رە بۆ رێكخستنی ئاستی شه‌كری خوێن.
• پشتگیری ته‌ندروستیی ئێسك ده‌كات به‌هۆی رێژه‌ی كالیسیۆمه‌وه.
سوره‌تی (التین) ئایه‌تی (1-4)
(وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ* وَطُورِ سِينِينَ* وَهَذَا الْبَلَدِ الأَمِينِ* لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ)
هه‌نار :
• ده‌وڵه‌مه‌نده به ڤیتامین سی و دژه ئۆكسان.
• له‌وانه‌یه یارمه‌تیده‌ر بێت له كه‌مكردنه‌وه‌ی مه‌ترسی تووشبوون به نه‌خۆشییه‌كانی دڵ.
• پونیكالاجینی تێدایه كه سوودی هه‌یه بۆ ته‌ندروستی دڵ.
• له‌وانه‌یه تایبه‌تمه‌ندی دژه هه‌وكردنی هه‌بێت.
• پشتگیری پێستی ته‌ندروست ده‌كات و له‌وانه‌یه پیربوونی پێست خاو بكاته‌وه.
سوره‌تی (الانعام) ئایه‌تی (99)
(وَهُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاكِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ)
مۆز:
• ده‌وڵه‌مه‌نده به مادده خۆراكییه سه‌ره‌كییه‌كان، سه‌رچاوه‌یه‌كی باشی ڤیتامین و كانزا سه‌ره‌كییه‌كانه، له‌وانه ڤیتامین C و ڤیتامین B6 و پۆتاسیۆم و ڕیشاڵی خۆراكی.
• ته‌ندروستی هه‌رس: ئه‌و ڕیشاڵه خۆراكییه‌ی له مۆزدا هه‌یه یارمه‌تی هه‌رسكردن ده‌دات و یارمه‌تیده‌ره بۆ ڕێگریكردن له قه‌بزی، هه‌روه‌ها یارمه‌تی گه‌شه‌كردنی به‌كتریا سودبه‌خشه‌كانی ڕیخۆڵه ده‌دات.
• زیادكردنی وزه: مۆز سه‌رچاوه‌یه‌كی خێرای وزه‌یه به‌هۆی شه‌كره سروشتیه‌كانیه‌وه كه بریتین له گلوكۆز و فرۆكتۆز و ساكارۆز، زۆرجار پێش یان دوای چالاكیی جه‌سته‌یی ده‌خورێن.
• ته‌ندروستی دڵ: بەهۆی ئەو رێژه زۆرەی پۆتاسیۆم له مۆزدا، په‌ستانی خوێن رێك دەخات، ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ری تووشبوون به به‌رزی فشاری خوێن و جه‌ڵته‌ی مێشك كه‌مده‌كاته‌وه.
• به‌ڕێوه‌بردنی كێش: مۆز كالۆری تاڕاده‌یه‌ك كه‌م و ڕێژه‌یه‌كی زۆر ڕیشاڵی تێدایه، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات ببێته خواردنێكی كه‌می تێر و ته‌ندروست كه ده‌توانێت یارمه‌تی كۆنترۆڵكردنی ئاره‌زووی خواردن بدات و پاڵپشتی به‌ڕێوه‌بردنی كێش بكات.
• دژه ئۆكسێنه‌ره‌كان: مۆز چه‌ندین دژه ئۆكسانی تێدایه له‌وانه دۆپامین و كاتێچین، كه له‌وانه‌یه یارمه‌تیده‌ر بن له كه‌مكردنه‌وه‌ی فشاری ئۆكسجین و هه‌وكردن له جه‌سته‌دا.
• پاڵپشتی ته‌ندروستی گورچیله ده‌كات: پۆتاسیۆمی ناو مۆز له‌وانه‌یه یارمه‌تیده‌ر بێت له كه‌مكردنه‌وه‌ی مه‌ترسیی به‌ردی گورچیله و پاڵپشتی ته‌ندروستی گشتی گورچیله بكات.
• ڕێكخستنی باری ده‌روونی: مۆز بریتییه له تریپتۆفان كه ترشێكی ئه‌مینییه كه له‌ش ده‌یگۆڕێت بۆ سیرۆتۆنین، گواسته‌ره‌وه‌یه‌كی ده‌مارییه و ده‌توانێت باری ده‌روونی باشتر بكات و یارمەتیی بدات بۆ ئارام بوونەوە.
• ته‌ندروستی ئێسك: مۆز بڕێكی كه‌م له كالیسیۆم و فسفۆری تێدایه، كه پێویسته بۆ پاراستنی ته‌ندروستی ئێسك.
• شیرینكه‌ره‌وه‌ی سروشتی: مۆز ده‌توانرێت وه‌ك شیرینكه‌ره‌وه‌یه‌كی سروشتی له ڕێچكه و سمۆدیه‌كاندا به‌كاربهێنرێت، ئه‌مه‌ش پێویستی به زیادكردنی شه‌كر كه‌مده‌كاته‌وه.
• كاربۆهیدراتی هه‌رسكراو: مۆز له‌لایه‌ن زۆربه‌ی خه‌ڵكه‌وه به باشی به‌رگه‌ی ده‌گیرێت، له‌وانه ئه‌وانه‌ی گه‌ده‌یان هه‌ستیاره، ئه‌مه‌ش وایكردووه ببێته بژاره‌یه‌كی گونجاو بۆ دابینكردنی كاربۆهیدرات له كاتی نه‌خۆشی یان چاكبوونه‌وه‌دا.
سوره‌تی (الواقعه) ئایه‌تی (29)
(وَطَلْحٍ مَّنضُودٍ)